این موضوع از جمله مسائلی است که در اسلام از نظر دور نمانده و آیات و روایاتی بسیار در ارتباط با آداب رفتار با کودکان نقل شده است. آموزه‌های تربیتی امام رضا(ع) بخشی از این آموزه‌هاست که در این نوشته به بخشی از آن آشنا خواهیم شد.

مراقبت‌ها در دوران بارداری

یکی از مسائلی که در شکل‌گیری صفات ظاهری و باطنی در فرزند تأثیر دارد، نوع تغذیة مادر در زمان بارداری است. از جمله چیزهایی که در این دوران به آن سفارش شده خوردن «کندر» می‌باشد. امام رضا(ع) در این باره می‌فرماید: به زنان باردار کندر بخورانید؛ چراکه اگر فرزند او پسر باشد، زکی القلب، عالم و شجاع خواهد شد و اگر دختر باشد، زیبا و خوش اخلاق می‌شود.( فیض کاشانی، الوافی، ج23، ص1313)

نامگذاری نیکو

انتخاب نام برای نوزاد از جمله اموری است که در شخصیت فرد و چگونگی ورود او به جامعه تأثیر مستقیم دارد. تحقیقات علمی گویای آن است که هر اسمی دارای آوا و فرکانس مخصوص به خود است که در شخصیت فرد و حتی در چگونگی قضاوت افراد دربارة وی تأثیر خود را می‌گذارد. این مسئله در آموزه‌های دینی اسلام بسیار تأکید شده است. امام رضا(ع) در این باره می‌فرماید: نخستین اقدامی که مرد باید در ارتباط با فرزندش انجام دهد، گذاشتن نام نیکو است، و لذا در پاسخ به این سؤال که فرزند چه حقی بر پدر دارد، فرمود: او را با نام نیک نامگذاری کنید و در ادب او تلاش بسیار نمایید. (حرعاملی، وسائل الشیعه، ج21، ص 479)

هرچند امام رضا(ع) به طور کلی به انتخاب نام نیک سفارش کرده، ولی در میان نام‌های نیک، به طور خاص به نام مبارک «محمد» برای پسران(بحار الانوار، ج101، ص131). و «فاطمه» برای دختران تأکید فرده است. (وسائل‏الشیعة، ج15، ص129)

 احترام به کودکان

افزون بر انتخاب نام نیک برای فرزند، باید فرزند را با لحن زیبا و لفظ خوب خطاب کرد؛ چراکه این نوع رفتار با فرزندان آثار و برکات بسیار دارد، یکی از فواید آن این است که این رفتار در شکل‌گیری شخصیت آنها تأثیر مثبت می‌گذارد و از آنها افرادی مؤدب و قابل احترام می‌سازد. این توصیه که باید باید فرزند را با احترام صداش زد، در سیرة تربیتی امام رضا در رفتار با فرزندش جواد مشهود است که از همان ابتدا وی را با احترام و با کنیه خطاب می‌کرد.

راوی می‌گوید: در سالی که امام رضا(ع) قصد سفر به خراسان را داشت، برای ادای فریضة حج به همراه فرزندش راهی مکه شد و من نیز افتخار همراهی آنان را داشتم. زمانی که آن حضرت با خانة خدا وداع می‌کرد فرزندش بر سنگی نشسته بود و از جای خود برنمی‌خواست. موفق غلام امام رضا(ع) به نزد آن حضرت رفت و موضوع را مطرح کرد. امام به نزد فرزندش آمد و پرسید: چرا برنمی‌خیزی عزیز من؟ او فرمود: چگونه برخیزم در حالی که شما با خانة خدا چنان وداع کردی که گویی دیگر به سوی آن باز نمی‌گردید. (بحار الانوار، ج49، ص120)

محبت به فرزندان

هرچند پدران و مادران به طور طبیعی به فرزندان خود علاقه دارند و آنها را دوست می‌دارند، اما امام رضا(ع) محبت به فرزند را در کنار لزوم نیکی به پدر و مادر قرار داده است. آن حضرت روزی از یکی از اصحابش پرسید: آیا پدر و مادر داری؟ عرض کرد: خیر. فرمود: آیا فرزند داری؟ عرض کرد: بلی. فرمود: پس برای تو نیکی به فرزند به جای نیکی به پدر و مادر کفایت می‌کند. در ادامه فرمود: به فرزندان خود نیکی کنید؛ چراکه آنها شما را روزی دهندة خود می‌دانند. (مستدرک الوسائل، ج15، ص170)

درک تفاوت میان دختر و پسر

هرچند در اسلام میان فرزندان، تفاوتی نیست و رعایت مساوی و برابری میان آنان از دستورات دینی است، اما در برخی موارد ترجیح دختران بر پسران یک اصل شناخته شده است. زیرا دختران از عاطفه‌ای بیشتر و احساساتی ظریف‌تر برخوردارند. اگر به این احساسات بی توجهی شود، آنان سرخورده و رنجیده خاطر می‌شوند. امام رضا(ع) در ضرورت رعایت این اصل، به نقل از جدش رسول خدا(ص) فرمود:

خداوند بزرگ نسبت به زنان مهربان‌تر از مردان است و مرد، زنی از محارم خویش را شاد نمی‌کند مگر آنکه خداوند او را در قیامت شاد خواهد ساخت. (وسائل الشیعه، ج15، ص104)

 وفای به عهد

با توجه به اینکه کودک بخش عظیمی از روحیات و شخصیت خود را از پدر و مادر به ارث می‌برد و در بسیاری از رفتارها از آنها تقلید می‌کند، بر آنان لازم است مسائل اخلاقی را رعایت کنند. یکی از این مسائل وفای به عهد است که تأثیر شگرفی بر شخصیت کودک می‌گذارد. کودکی که همواره پدر و مادر خود را الگوی رفتاری خود می‌داند، می‌تواند وفای به عهد را نیز از آنها یاد بگیرد. و لذا امام رضا(ع) فرمود: هرگاه به کودکان خود وعده‌ای دادید، به وعدة خود وفا کنید(مرآة العقول، ج21، ص.87)؛ چراکه اگر کودک در برابر بد عهدی‌های مکرر والدین خود قرار گیرد، افزون بر سرخوردگی، اعتماد خود را نسبت به آنها از دست می‌دهد.

ایجاد اعتماد به نفس و خودباوری در فرزندان

ایجاد اعتماد به نفس و خودباوری در فرزندان یکی از مهم‌ترین مسائلی است که در شخصیت وی موثر می‌باشد و در چگونگی بروز رفتارهای گوناگون نقش‌آفرینی می‌کند. این را از امام رضا(ع) بیاموزیم که روزی یکی از اصحابش نزد آن حضرت، از فرزند خود که در معامله‌ای زیان دیده بود، شکایت برد. امام فرمود: این خسران در برابر فرزند که خود نعمتی از نعمتهای خداوند است، بسیار ناچیز است.(همان، ص84)

همان‌طور که ملاحظه می‌شود امام نه‌تنها به دلیل تلف شدن آن همه مال توسط فرزند آن مرد اظهار تأسف نمی‌کند، با این بیان خواست به آن آقا بفهماند که تقویت خودباوری در فرزند وظیفه پدر است و لذا باید فرصتی دوباره به فرزندش عنایت کند تا خود را بیابد و خسارت وارده را جبران نماید.